17 grudnia w starożytnym Rzymie... rozpoczynały się Saturnalia

Okres około bożonarodzeniowy kojarzy nam się z mrozem szczypiącym w policzki, chrupiącym śniegiem pod grubymi podeszwami butów, upojnym smakiem rozgrzewającej herbatki z kawałkami pomarańczy, imbirem i goździkami, ale przede wszystkim z brnięciem przez śnieg w poszukiwaniu prezentów i zapachem choinki. Tymczasem w Rzymie w celu nabycia świątecznych upominków możemy wyskoczyć w podkoszulku na jeden z mercatini (targów), potem przespacerować się słoneczną ulicą na Piazza San Pietro, gdzie co roku ustawiana jest malownicza szopka, aby na koniec przysiąść w przydrożnej kawiarence i zamówić kieliszek wina. Nic dziwnego, że starożytni Rzymianie właśnie w okolicy dzisiejszego Bożego Narodzenia celebrowali radosne święto Saturnaliów, a kilka dni później, dokładnie 25 grudnia święto Sol Invictus, czyli Niezwyciężonego Słońca. Na włoskim niebie słońce wydaje się królować nieprzerwanie bez względu na porę roku.

Saturnalia niewątpliwie były jednym z ważniejszych świąt w Starożytnym Rzymie, a na pewno najbardziej lubianym ze względu na swój niezwykle radosny charakter. Były to uroczystości na cześć Saturna, rzymskiego boga rolnictwa i obchodzono je przez okrągły tydzień (od 17 grudnia do 23 grudnia). Ustanowiono je podczas drugiej wojny punickiej (lata 218-201 p.n.e.), kiedy kartagiński wódz Hannibal zagrażał Rzymowi. Rzymianie oprócz militarnych przygotowań postanowili wykorzystać element religijny i zwrócić się do obdarzonego ogromną mocą Saturna. Dzięki świętu ku czci tego boga, ludność miała uwierzyć, że nastąpi mobilizacja boskich sił przeciw Hannibalowi. Pomysł okazał się skuteczny, Rzym wojnę wygrał, ale święto tak się spodobało ludowi, że nie dał on go sobie później odebrać, i tak Saturnalia na stałe wpisały się w coroczną tradycję.

Obchody dzieliły się na część państwową i nieoficjalną. W części oficjalnej składano Saturnowi hojne ofiary, mające zapewnić państwu dobrobyt na cały rok, a z jego posągu zdejmowano krępujące go przez cały rok sznury. Potem następowała huczna uczta, w której uczestniczył sam Saturn czasem pod postacią przebranego kapłana, innym razem jako posąg.

Dużo bardziej żywiołowo, oczywiście, obchodzono część nieoficjalną. Na czas obchodów niewolnicy odzyskiwali wolność, zakładali pilleus – czapkę wyzwoleńca, a ich panowie usługiwali im przy jedzeniu i traktowali z szacunkiem, jak równych sobie. To odwrócenie ról miało na celu przypomnienie o mitycznym złotym wieku rządów Saturna, kiedy to wszyscy ludzie byli sobie równi. Piękna idea i jakże bliska naszemu Świętu, kiedy to wszyscy ludzie stają się braćmi i ustają wszelkie waśnie. Zresztą to nie jedyna rzecz łącząca Boże Narodzenie z Saturnaliami. Jednym ze zwyczajów związanych z obchodami Saturnaliów było obdarowywanie się prezentami. Ludzie zamożni obdarowywali się przedmiotami ze srebra, metalu poświęconego Saturnowi, biedniejsi wymieniali się świecami lub glinianymi figurkami na pamiątkę czasów kiedy składano bogu ofiary z ludzi. Innym zwyczajem, który przeszedł do nas od starożytnych rzymian, jest dekorowanie domu. Rzymianie przystrajali swoje domostwa w girlandy i świece a także dekorowali wiecznie zielone rośliny na znak czci dla boga, który sprawia, że rośliny żyją nawet zimą.

Świąteczny tydzień był wolny od pracy i szkoły, zamknięte były sądy i wszyscy urzędnicy mieli wolne (z tego właśnie powodu cesarz Oktawian próbował skrócić obchody święta do trzech dni… oczywiście bezskutecznie, doszło nawet do rozruchów, dlatego w końcu machnął ręką i pozwolił się ludowi bawić ). Był to czas przyjęć w gronie rodziny i przyjaciół, według rzymskiego przesądu najlepiej było zaprosić gości więcej niż Gracji, ale mniej niż Muz, czyli więcej niż trzech, ale mniej niż dziewięciu.

Większość Rzymian uwielbiała świętować Saturnalia, ale znalazło się kilku myślicieli, którzy widzieli w nich zagrożenie dla porządku panującego w państwie. Zarówno Cyceron, jak i Seneka obawiali się, że takie dawanie swobody niewolnikom może prowadzić do buntu, który będzie nie do opanowania. podczas świątecznego bezładu. Cycero oskarżał Katylinę o uknucie spisku mającego na celu wymordowanie swoich przeciwników właśnie w Saturnalia. Mimo to Saturnalia świętowano nawet długo po wprowadzeniu chrześcijaństwa, które w końcu niejako zasymilowało to święto, dzięki czemu odnajdujemy jego echa w naszej tradycji Bożego Narodzenia. Według archeologa prof. Andrzeja Niwińskiego, te dwie tradycje: saturnalicznej radości i północnoeuropejskiej refleksji spotykają się bardzo wymownie w naszej rodzimej Wigilii. Polskie obyczaje najlepiej odzwierciedlają te dwie, wydawałoby się sprzeczne tradycje. Z jednej strony naszą przysłowiową polską gościnność, pamięć o przodkach i miejsce dla zbłąkanego wędrowca, a z drugiej strony obfite ucztowanie, prezenty, jasełka i żarty. Moim osobistym, prawdopodobnie nie odosobnionym zdaniem, właśnie to połączenie sprawia, że Święta są takim magicznym, na wskroś wzruszającym, a jednocześnie najbardziej radosnym wydarzeniem w roku, którego nie da się nie przeżywać i nie kochać.